Prawo do ochrony zdrowia należy do podstawowych praw człowieka, gwarantowanych zarówno przez akty prawa międzynarodowego, w tym Powszechną Deklarację Praw Człowieka i Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, jak i przez konstytucje większości demokratycznych państw. Niemniej, sam fakt istnienia instytucji medycznych czy formalna dostępność świadczeń zdrowotnych nie wystarczają, by uznać to prawo za w pełni realizowane.
W realiach współczesnej opieki zdrowotnej, coraz większe znaczenie przypisywane jest jakości relacji między pacjentem a systemem. W centrum tego podejścia zawsze znajduje się człowiek – jego autonomia, integralność cielesna, psychiczna i społeczna, prywatność, bezpieczeństwo oraz prawo do podejmowania świadomych decyzji dotyczących własnego zdrowia. Bez względu na wiek, status materialny, wyznanie czy przekonania – każda osoba ma prawo być traktowana z pełnym poszanowaniem swojej godności. W tym duchu kluczowe stają się m.in.:
- Prawo do świadomej zgody. Żadna procedura medyczna nie może być przeprowadzona bez uprzedniego, jasnego i dobrowolnego wyrażenia zgody przez pacjenta.
- Prawo do informacji o stanie zdrowia. Pacjent powinien otrzymać zrozumiałą, rzetelną i kompletną informację o diagnozie, możliwych metodach leczenia, ich konsekwencjach oraz rokowaniach.
- Prawo do odmowy leczenia. Nawet w sytuacjach trudnych klinicznie pacjent zachowuje prawo do rezygnacji z proponowanego leczenia, jeżeli jego decyzja została podjęta świadomie i nie zagraża bezpośrednio życiu innych.
- Prawo do poszanowania tajemnicy lekarskiej. Wszystkie informacje o stanie zdrowia pacjenta, przebiegu leczenia czy wyniki badań podlegają szczególnej ochronie prawnej i etycznej.
- Prawo do traktowania z godnością, empatią i szacunkiem. Obowiązuje ono w każdej sytuacji klinicznej, niezależnie od kondycji pacjenta czy poziomu skomplikowania leczenia.
- Prawo do leczenia bez dyskryminacji. Żadna decyzja medyczna nie może być uzależniona od cech osobistych, światopoglądowych czy społecznych pacjenta.
Prawa te nie są jedynie zapisem w ustawach. To są wartości wpisane w etyczne ramy praktyki zawodów medycznych. Kodeks Etyki Lekarskiej, zasady deontologii pielęgniarskiej, a także liczne rekomendacje i wytyczne międzynarodowych organizacji bioetycznych stanowią uzupełnienie przepisów prawa, jednocześnie przypominając, że medycyna jest nie tylko nauką i praktyką, ale przede wszystkim służbą człowiekowi.
Prawa człowieka w praktyce klinicznej
Współczesna opieka medyczna nie ogranicza się wyłącznie do wykonywania procedur diagnostycznych i terapeutycznych. Każde działanie podejmowane wobec pacjenta ma wymiar etyczny i prawny, a prawa człowieka w praktyce klinicznej są konkretnym drogowskazem w codziennym kontakcie z osobą chorą. Ich poszanowanie decyduje o jakości leczenia, zaufaniu do systemu ochrony zdrowia oraz poczuciu bezpieczeństwa i podmiotowości pacjenta. To empatyczny dialog, uważność na sygnały emocjonalne, unikanie języka uprzedzeń i paternalizmu stanowią rdzeń etyki medycznej.
W zaawansowanych stadiach choroby, zwłaszcza nieuleczalnej, troska o prawa człowieka przybiera szczególnie wrażliwą formę. Osoby terminalnie chore mają prawo nie tylko do leczenia objawowego, lecz także do:
- wsparcia psychologicznego i duchowego,
- podejmowania świadomych decyzji o zakończeniu terapii przyżyciowej,
- godnych warunków umierania w atmosferze szacunku i intymności,
- obecności osób bliskich oraz opieki bez oceniania światopoglądu, przekonań czy sytuacji życiowej.
Pacjenci z zaburzeniami psychicznymi, choć czasami postrzegani przez pryzmat choroby, mają takie same prawa jak inni pacjenci. W praktyce oznacza to m.in.:
- konieczność uzyskania zgody na leczenie, chyba że istnieją przesłanki ustawowe do hospitalizacji bez zgody (wymagające kontroli sądowej),
- zapewnienie poufności informacji o stanie zdrowia psychicznego,
- unikanie stygmatyzujących zachowań ze strony personelu medycznego,
- możliwość uczestniczenia w podejmowaniu decyzji dotyczących własnej terapii.
System psychiatryczny musi być szczególnie wyczulony na potencjalne nadużycia i chronić pacjentów przed dyskryminacją oraz nieuzasadnionym ograniczaniem wolności.
Prawa człowieka mają również szczególne znaczenie w badaniach biomedycznych. Osoba badana nie może być traktowana jako przedmiot eksperymentu – musi być w pełni poinformowana, wolna w swojej decyzji oraz chroniona przed ryzykiem. Oznacza to m.in.:
- obowiązek uzyskania świadomej zgody, możliwej do wycofania na każdym etapie udziału,
- konieczność rzetelnego przedstawienia potencjalnych korzyści i zagrożeń,
- zakaz prowadzenia badań bez zgody lub pod przymusem,
- ochronę danych osobowych i medycznych uczestników badań.
Każde badanie kliniczne musi być prowadzone zgodnie z regulacjami Ustawy z dnia 9 marca 2023 roku o badaniach klinicznych produktów leczniczych stosowanych u ludzi, która określa oraz rozporządzeniami Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 536/2014 z dnia 16 kwietnia 2014 r. w sprawie badań klinicznych produktów leczniczych stosowanych u ludzi.
System ochrony zdrowia strażnikiem wartości humanistycznych
Współczesny system ochrony zdrowia to nie tylko zespół struktur organizacyjnych, procedur i świadczeń. Jego istota zarówno w ujęciu prawnym, jak i etycznym to nieustanne dążenie do realizacji wartości humanistycznych, takich jak godność, autonomia, troska, które nadają sens opiece medycznej i określają standard relacji między pacjentem a systemem.
Światowy Dzień Praw Człowieka to okazja do ponownego zdefiniowania medycyny jako dziedziny służącej człowiekowi. Każda decyzja terapeutyczna, każda rozmowa z pacjentem, każdy zabieg diagnostyczny niesie ze sobą odpowiedzialność za godność, autonomię i dobro pacjenta.
Na podstawie:
- https://www.un.org/en/about-us/universal-declaration-of-human-rights,
- https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/international-covenant-economic-social-and-cultural-rights,
- https://apps.who.int/gb/bd/PDF/bd47/EN/constitution-en.pdf,
- https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20090520417.
