Statystyka – czyli ilu potencjalnych bohaterów jest wśród nas?
Według danych Poltransplantu w 2023 roku dokonano niemal 1500 pobrań komórek krwiotwórczych dla biorców krajowych i zagranicznych.[1] Natomiast w CRNPDSiKP liczba zarejestrowanych dawców na rok 2023 wynosi prawie 2,3 mln.[2] Procedura przeszczepiania komórek krwiotwórczych z każdym rokiem niesie nadzieję wielu chorym, ale na czym ona polega, jak ratuje im życie, a przede wszystkim, w jaki sposób może pomóc wielu chorym, których los został naznaczony ciężką chorobą?
Czym jest szpik kostny i czym jest jego przeszczep?
Szpik kostny jest tkanką łączną odpowiedzialną za produkcję elementów morfotycznych krwi i jej składników – innymi słowy jest to fabryka, której głównym produktem są wszystkie komórki krwi. Szpik kostny dzielimy na żółty – składający się głównie z komórek tłuszczowych, którego przybywa nam wraz z wiekiem i jest obecny głównie w kościach długich, np. w kości udowej czy ramiennej, oraz na czerwony, którego głównym miejscem występowania są kości płaskie np. łopatka, kość biodrowa. W kontekście przeszczepu szpiku kluczowe znaczenie ma szpik czerwony, gdyż aktywnie uczestniczy on w procesie tworzenia i różnicowania składników krwi.
Jeżeli wewnętrzny zakład produkcyjny, czyli nasz szpik kostny, przestanie prawidłowo działać i zaprzestanie wytwarzać prawidłowe komórki krwi, wówczas jedną z metod leczenia jest procedura przeszczepienia komórek krwiotwórczych. Polega ona na zastąpieniu zdrowymi, prawidłowymi krwiotwórczymi komórkami macierzystymi zniszczonych lub nieprawidłowych komórek krwiotwórczych. Macierzyste komórki krwiotwórcze obecne w przeszczepach mogą pochodzić ze szpiku kostnego, z krwi pępowinowej lub z krwi obwodowej.
Jakie rodzaje przeszczepów wyróżniamy?
Wyróżniamy dwa główne rodzaje przeszczepiania komórek krwiotwórczych: autologiczny i allogeniczny. Podstawowym celem przeszczepu autologicznego jest regeneracja uszkodzonego układu krwiotwórczego poprzedzona podaniem silnych dawek chemioterapii. Zastosowanie dużych dawek chemioterapii wyniszcza wszystkie komórki nowotworowe, przy okazji nieodwracalnie niszcząc szpik. Pacjentowi poddanemu farmakoterapii przeciwnowotworowej podaje się komórki krwiotwórcze, wcześniej od niego pobrane. Ten szereg działań umożliwiający odtworzenie układu krwiotwórczego u chorego nazywamy autologicznym przeszczepem i stosuje się go przede wszystkim w chłoniakach czy szpiczaku plazmocytowym.
Do drugiego typu przeszczepu zaliczamy przeszczep allogeniczny (alloHCT) polegający na przeszczepieniu komórek macierzystych hematopoezy od dawcy, który jest zgodny z biorcą pod względem układu HLA, czyli układu odpowiadającego za prezentowanie przeciwciał limfocytom T. Ten rodzaj przeszczepu jest o tyle problematyczny, że wraz z przeszczepem macierzystych komórek krwiotwórczych przeszczepiamy biorcy także komórki układu odpornościowego dawcy, przez co może dojść do odrzucenia przeszczepianego szpiku, a także istnieje ryzyko wystąpienia choroby przeszczep przeciwko gospodarzowi (GVDH).
Obecnie przed przeszczepem allogenicznym pacjenta poddaje się kondycjonowaniu, czyli procesowi polegającemu na zastosowaniu silnej chemioterapii (czasami również radioterapii), której działanie jest przeciwnowotworowe i immunosupresyjne. Celem kondycjonowania pacjenta jest doprowadzenie do maksymalnego zniszczenia komórek nowotworowych i zmniejszenia prawdopodobieństwa odrzucenia przeszczepu. AlloHCT wykonuje się u chorych na ostre białaczki i zespoły mielodysplastyczne, zaś większe prawdopodobieństwo odrzucenia przeszczepu alloHCT występuje m.in. w przypadku dawców niespokrewnionych lub przy niezgodności z biorcą cząsteczek HLA dawcy.
Jak przebiega ta procedura? Jakie są skutki dla biorcy i dawcy?
Przeszczep szpiku ma na celu odnowę zniszczonego, nieprawidłowo funkcjonującego układu krwiotwórczego. Sama procedura jest wieloetapowa, gdyż składa się na nią wiele działań, aby wykluczyć jakiekolwiek prawdopodobieństwo niepowodzenia. Na początku potencjalnemu biorcy wykonuje się szereg badań, których wyniki są decydujące przy kwalifikacji do przeszczepu. Gdy pacjent przejdzie ten etap pomyślnie, szuka się zgodnego tkankowo dawcy. Potencjalny dawca jest badany m.in. pod kątem obecności wirusa HIV (ludzkiego wirusa niedoboru odporności) czy CMV (cytomegalii) w organizmie. Jeżeli dawca przejdzie ten etap pozytywnie, wówczas ponownie wykonywane są szczegółowe badania. Kiedy nastąpi ich skompletowanie i odrzucone zostaną przeciwwskazania, dochodzi do zaplanowania procedury przeszczepienia.
Obecnie najczęściej stosowaną metodą pobierania macierzystych komórek krwiotwórczych jest afereza krwi obwodowej. Ta procedura polega na pobraniu komórek z krwi krążącej, co odbywa się po wcześniejszym podaniu dawcy leków mobilizujących uwolnienie komórek macierzystych do krwiobiegu. Rzadziej wykorzystuje się nakłucie talerzy biodrowych, podczas którego pobiera się szpik kostny zawierający komórki macierzyste, zazwyczaj z okolicy kolca biodrowego. W większości przypadków dawcy wracają do domu już następnego dnia po zakończonej procedurze.
Z kolei przygotowanie biorcy jest bardziej skomplikowanym procesem. Przede wszystkim eliminuje się wszystkie czynniki, które mogą doprowadzić do działań niepożądanych. Chory jest poddany dokładnej opiece stomatologicznej, przy przyjęciu do szpitala powinien mieć ze sobą kilka szczoteczek do mycia zębów z miękkim włosiem, kilka kompletów piżam i bielizny, a także ze szczególną uważnością dbać o swój stan higieny w czasie całego swojego pobytu w szpitalu. W przypadku biorcy sama procedura przypomina transfuzję krwi. Po wcześniejszym kondycjonowaniu, czyli podaniu chemioterapii i immunosupresji choremu, następuje dożylne podanie krwiotwórczych komórek macierzystych. Po pomyślnie zakończonym zabiegu pacjent poddawany jest obserwacji i hospitalizacji.
O przyjęciu przeszczepu świadczy produkcja nowych elementów krwi wykazanych w badaniach. Pacjent, po opuszczeniu ośrodka leczniczego, w okresie rekonwalescencji musi stawiać się regularnie na wizyty kontrolne.
Prócz wymienionej wcześniej choroby GVDH czy odrzucenia przeszczepu, po przeszczepie chory narażony jest szczególnie na infekcje bakteryjne, wirusowe czy grzybicze.
Podsumowanie
Po wielu latach walki człowiek znalazł sposób na przeszczepianie macierzystych komórek krwiotwórczych. Ogólnopolski Dzień Transplantologii to wydarzenie, które pozwala nam zatrzymać się na chwilę i zrozumieć, że w obecnej medycynie transplantologia to nie tylko filmowe kadry, blok operacyjny z przeszczepianym sercem czy nerką. To także procedura przeszczepu szpiku dobitny znak, że nosimy w sobie bezcenny życiodajny skarb świadczący o tym, że każdy z nas może zostać bohaterem w czyimś życiu, bo tak naprawdę nic nie jest tak ważne, jak to, co jest tak blisko, w naszym krwioobiegu.
Słowniczek
AlloHCT (ang. allogeneic hematopeietic cell transplantation) – transplantacja allogeniczna, przeszczep od dawcy.
AutoHCT (ang. autologous hematopoietic cell transplantation) – transplantacja autologiczna, przeszczep własnych komórek pacjenta.
Biorca – to osoba, której przeszczepiane są krwiotwórcze komórki macierzyste.
CMV – wirus z rodziny Herpes, u zdrowych zakażenie bezobjawowe lub łagodne, z kolei u osób z upośledzeniem odporności skutkuje infekcjami podobnymi do mononukleozy.
HIV – ludzki wirus niedoboru odporności, atakujący limfocyty T CD4+, doprowadza do rozwoju AIDS w przypadku niewdrożenia leczenia.
CRNPDSiKP – Centralny Rejestr Niespokrewnionych Dawców Szpiku i Krwi Pępowinowej.
Cytopenia – zmniejszona liczba komórek krwi.
Dawca – to osoba, od której pobierane są komórki krwiotwórcze macierzyste.
Elementy morfotyczne krwi – elementy, które są zawarte w krwi: krwinki czerwone (erytrocyty), krwinki białe (leukocyty), płytki krwi (trombocyty).
GVDH – choroba przeszczep przeciwko gospodarzowi, zaburzenie wynikające z rozpoznania przez limfocyty T komórek niezgodnego genetycznie biorcy, który nie jest jednocześnie w stanie odrzucić komórek pochodzących od dawcy.
Hematopoeza – proces tworzenia i różnicowania się elementów morfotycznych krwi.
HLA (ang. human like antygen) – główny układ zgodności tkankowej, odpowiada za prezentacje antygenów limfocytom T, rozpoznane antygeny nie powodują odpowiedzi immunologicznej; ma swój znamienny udział w odrzucaniu przeszczepu.
Immunosupresja (immunosupresyjny) – proces polegający na obniżeniu lub zahamowaniu odporności immunologicznej organizmu.
Poltransplant – Centrum Organizacyjno-Koordynacyjne ds. Transplantacji.
Szpiczak plazmocytowy – dawniej określany jako szpiczak mnogi, to nowotwór, który charakteryzuje się nadmiernym mnożeniem i gromadzeniem plazmocytów, czyli komórek plazmatycznych powstałych z przekształcenia limfocytów B.
Zespół mielodysplastyczny – choroby nowotworowe układu krwiotwórczego krwi, które charakteryzują się m.in. cytopenią krwi obwodowej, dysplazją czy nieefektywną hematopoezą.
Na podstawie:
- Gołąb J, Immunologia, Wyd. 8, Warszawa 2023, ISBN: 978-83-01-23008-1
- Gajewski P, redaktor. Interna Szczeklika 2024/2025. Mały podręcznik. Wyd. 16, Kraków: Medycyna Praktyczna; 2024. ISBN: 978-83-7430-718-5
- http://www.poltransplant.org.pl/statystyka_2023.html#gsc.tab=0 (dostęp z dn. 2/12/2024 godz. 19.27)
- https://tumor3d.com/blog/jak-wyglada-przeszczep-szpiku
- https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/choroby-krwi/152183,przeszczepianie-komorek-krwiotworczych (dostęp z dn. 2/12/2024 godz. 23.15)
- https://www.nobelprize.org/prizes/medicine/1990/thomas/biographical/ (dostęp z dn. 2/12/2024 godz. 21:42)
[1] http://www.poltransplant.org.pl/statystyka_2023.html#gsc.tab=0
[2] http://www.poltransplant.org.pl/statystyka_2023.html#gsc.tab=0
