Niedokrwistość
Niedokrwistość, inaczej anemia, jest częstym objawem występującym u pacjentów ze szpiczakiem plazmocytowym. Ma związek ze zmniejszeniem liczby krwinek czerwonych w krwi krążącej w wyniku nacieku szpiku przez nieprawidłowe komórki-plazmocyty lub jest działaniem niepożądanym stosowanej terapii przeciwszpiczakowej. Manifestuje się u chorych uczuciem osłabienia, brakiem siły, postępującym zmęczeniem. W trakcie leczenia szpiczaka w miarę redukcji nacieków plazmocytów może dochodzić po poprawy parametrów morfologicznych i wzrostu poziomu hemoglobiny. W przypadku nasilonych objawów niedokrwistości może być konieczna transfuzja krwi (koncentratu krwinek czerwonych) w przypadku głębokiej anemii lub zastosowanie preparatów erytropoetyny w przypadkach łagodniejszej anemii.
Utrata apetytu
U pacjentów w trakcie stosowanej chemioterapii może dochodzić do utraty apetytu, uczucia nudności, jadłowstrętu, suchości w jamie ustnej utrudniającej przełykanie pokarmów. W celu zmniejszenia objawów należy próbować przyjmować posiłki w mniejszych porcjach ale częściej, a większy posiłek przyjmować tylko wówczas gdy pacjent ma na to ochotę i czuje się na siłach. Należy unikać tłustych i smażonych posiłków, jak również nadmiernie słodkich i ostrych. Bardzo istotne jest wypijanie sporej ilości płynów w postaci wody, soków, herbaty a także mleka. Zaleca się nawet do 3 litrów płynów na dobę. Po uzgodnieniu z lekarzem można także przyjmować suplementy diety o wysokiej zawartości białka lub zastąpić posiłki pożywnymi, wysokokalorycznymi napojami. Porada dietetyka może być konieczna celem zbilansowania odpowiedniej diety u chorych nie tolerujących powyższych zaleceń. Dietetyk potrafi ocenić zapotrzebowanie kaloryczne pacjentów, a także doradzi jakie pokarmy są w Państwa przypadku najbardziej wskazane i czy należy stosować suplementy diety.
Zespół nadlepkości
W przebiegu szpiczaka plazmocytowego w wyniku obecności zwiększonego stężenia białka we krwi może dochodzić do objawów nadlepkości powodującej pogorszenie krążenia krwi do naczyń mózgowych, dając kliniczną manifestację w postaci zawrotów i bólu głowy, zaburzeń wzroku, uczucia splątania lub nawet nasilonych objawów przypominających udar mózgu. W przypadku wystąpienia powyższych objawów należy natychmiast wezwać pomoc medyczną. Stan ten może wymagać pilnego leczenia, w tym zabiegu wymiany osocza - plazmaferezy- polegającego na mechanicznej redukcji nadmiaru krążącej nieprawidłowej paraproteiny we krwi.
Zmęczenie
Wiele osób chorych na szpiczaka odczuwa zmęczenie i ospałość przy wykonywaniu zwykłych codziennych czynności. Stan taki może być spowodowany niedokrwistością lub stanowić skutek uboczny procesu leczenia. Chory sam najlepiej wie, kiedy organizm domaga się odpoczynku; warto pamiętać, że należy być aktywnym, ale nie należy się przemęczać. Jeśli odczuwacie Państwo ochotę na wykonanie jakiegoś zadania, należy nadać sobie indywidualne tempo. Trzeba zacząć od stawiania sobie celu, na przykład przygotowania lekkiego posiłku lub wyjście na krótki spacer. Prowadzenie dziennika ułatwi Państwu planowanie działań i rejestrowanie wysiłku wkładanego w ich wykonanie.
Zaparcia
Występowanie zaparć u chorego z rozpoznaniem szpiczaka plazmocytowego może mieć kilka przyczyn: należy wykluczyć hiperkalcemię wynikająca z uwalniania nadmiaru wapnia z kości, lub ucisk na kanał kręgowy, albowiem w obu przypadkach kliniczną manifestacją mogą być uciążliwe zaparcia. Ponadto wśród przyczyn należy uwzględnić działanie niepożądane chemioterapii, w tym talidomidu i bortezomibu, jak również stosowanych leków przeciwbólowych, szczególnie opioidowych. Zawsze należy dążyć do znalezienia przyczyny, aby możliwe było ustąpienie dolegliwości. Dlatego tak ważne jest informowanie lekarza o występowaniu zaparć, pomimo że dla wielu chorych jest to temat wstydliwy.
W celu zapobiegania występowania zaparć bardzo istotna jest odpowiednia dieta pacjenta, szczególnie bogata w dużą ilość włóknika. W miarę możliwości pacjent powinien spożywać większe ilości owoców i warzyw. Do posiłków można również dodać tzw. wypełniacze czyli otręby; Ilość płynów w diecie nie może być mniejsza niż 1500ml. Optymalna ilość to 2000ml. Zalecane są napoje ciepłe i gorące; dużo pokarmów bogatych w błonnik (pieczywa pełnoziarniste, produkty zbożowe, surowe warzywa, orzechy), włączenie do diety naturalnych substancji przeczyszczających – suszone śliwki, rodzynki, figi, czarne porzeczki, daktyle. Należy w miarę możliwości utrzymywać aktywność fizyczną.
Środki przeczyszczające powinny być stosowane z dużą ostrożnością ponieważ mają wpływ na wchłanianie innych leków. Należy pamiętać o przeciwwskazaniach do ich stosowania w przypadku niejasnego ostrego bólu brzucha, przy zmianach zapalnych jelita, zwężeniach jelita oraz przy krwawieniach z przewodu pokarmowego. W sytuacjach bardzo silnych zaparć, w szczególności u pacjentów paliatywnych z bardzo zaawansowaną chorobą nowotworową standardem postępowania są wlewy czyszczące
Biegunka
Terminem biegunki określa się objaw kliniczny polegający na zwiększonej częstotliwości wypróżnień (według WHO ≥3/24h) lub zwiększonej ilości stolca wraz ze zmianą konsystencji na płynną bądź półpłynną. Biegunce może towarzyszyć stan ogólnego osłabienia, gorączka czy też kurczowe bóle brzucha. W przebiegu szpiczaka plazmocytowego wystąpienie biegunki może mieć związek ze stosowanym leczeniem np. bortezomibem. W każdym przypadku należy informować lekarza o wystąpieniu biegunki celem zastosowania odpowiedniego leczenia. Należy pamiętać o odpowiednim nawodnieniu organizmu, jak również o stosowaniu odpowiedniej lekkostrawnej diety.
Dysfagia
U pacjentów ze szpiczakiem plazmocytowym mogą pojawiać się objawy zaburzonego połykania treści płynnych i stałych, określane mianem dysfagii. Towarzyszy temu uczucie dławienia i kaszlu podczas spożywania pokarmów lub picia płynów. Przyczyna występowania tego zjawiska nie do końca została poznana, jednak sugerowana jest rola zwiększonego stężenia paraproteiny lub następstwo intensywnej chemioterapii np. po przeszczepie szpiku.
Retencja płynów
Nieprawidłowe białka produkowane przez komórki szpiczaka plazmocytowego mogą blokować bardzo cienkie kanaliki nerkowe i utrudniać prawidłowy proces filtrowania produktów przemiany materii. Uszkodzenia nerek mogą również powstawać w wyniku nagromadzenia we krwi wapnia uwolnionego z uszkodzonych kości. Ostra niewydolność nerek zwana nefropatią często jest pierwszym objawem choroby z którym pacjent trafia do lekarza. W trakcie leczenia szpiczaka plazmocytowego poziom nieprawidłowych białek we krwi zazwyczaj spada, a problemy z nerkami ustępują. W niektórych przypadkach dochodzi jednak do poważnego uszkodzenia nerek i rozwoju przewlekłej niewydolności nerek.
Przy niewydolności nerek nadmiar płynu gromadzi się w organizmie powodując nasilone obrzęki szczególnie kończyn dolnych. Niewydolność nerek często wymaga leczenia zwanego dializą, która polega na sztucznym filtrowaniu krwi w celu usuwania nieprawidłowych substancji z organizmu. W przypadku szpiczaka szczególnie ważna jest stała kontrola parametrów nerkowych, unikanie odwodnienia chorego, unikanie leków uszkadzających nerki w tym NLPZ, jak również ostrożne stosowanie bisfosfonianów- leków wpływających na przemianę kostną i wzmocnienie kości.
Utrata włosów
Większość nowych leków stosowanych w leczeniu szpiczaka może powodować osłabienie włosów, rzadziej ich utratę. Wypadanie włosów obserwowane jest natomiast przy chemioterapii podawanej dożylnie, szczególnie intensywnych schematach leczenia np. przed przeszczepem komórek macierzystych. Włosy zazwyczaj odrastają w ciągu kilku miesięcy od zakończenia leczenia, niekiedy mogą mieć inną strukturę , być bardziej kręcone lub mieć nieznacznie zmieniony kolor.
Płodność
Leczenie stosowane w szpiczaku plazmocytowym może spowodować zaburzenia płodności uszkadzając zarówno funkcję jajników u kobiet, jak również proces powstawania nasienia u mężczyzn. Przed rozpoczęciem leczenia należy porozmawiać o tym z lekarzem prowadzącym. Zaburzenia płodności są z reguły przejściowe, jednak w przypadku niektórych leków proces ten może być długotrwale zaburzony. Do grupy leków o wybitnie niekorzystnym wpływie na płodność zaliczamy cyklofosfamid i melfalan, szczególnie w przypadku wysokich dawek stosowanych np. przed przeszczepem szpiku. Należy pamiętać, że radioterapia okolic miednicy również może mieć niekorzystny wpływ na płodność pacjentów.
Nudności i wymioty
Występowanie nudności i wymiotów w przebiegu szpiczaka plazmocytowego może mieć związek z hiperkalcemią, działaniem niepożądanym chemioterapii, jak również z występowaniem procesów infekcyjnych. W zależności od przyczyny stosuje się więc leki przeciwwymiotne w przypadku działania chemioterapeutyków, antybiotykoterapię w przypadku infekcji, leki moczopędne i bisfosfoniany w przypadku hiperkalcemii. W każdym przypadku ważne jest także spożywanie częściej małych porcji posiłków oraz unikanie potraw mocno przyprawionych i o intensywnym zapachu.
Neutropenia
Chemioterapia stosowana w leczeniu szpiczaka plazmocytowego może wpływać na obniżenie liczby krwinek białych wytwarzanych w szpiku kostnym- zjawisko zwane neutropenią, dlatego mogą być Państwo bardziej podatni na infekcje zarówno bakteryjne jak i grzybicze. Dodatkowo podczas leczenia może dochodzić do uszkodzenia błony śluzowej jelit stanowiącej swoista barierę ochronną, co również może zwiększać ryzyko infekcji bakteryjnej. Jeśli zaobserwują Państwo: wzrost temperatury powyżej 38° C, nagłe pogorszenie samopoczucia przy prawidłowej temperaturze to należy natychmiast skontaktować się z lekarzem. Przed każdym kolejnym cyklem chemioterapii będą wykonywane badania krwi, pozwalające stwierdzić, czy liczba białych krwinek wróciła do normy. Jeśli nie, może okazać się konieczne opóźnienie leczenia.
Podczas chemioterapii należy przestrzegać poniższych zasad:
- unikać kontaktu z osobami przeziębionymi, kaszlącymi, z czynną lub rozpoczynającą się infekcją, zmniejszyć do minimum przebywanie w dużych skupiskach ludzkich, takich jak sklepy, koncerty, uczelnie oraz w środkach komunikacji publicznej, np. w autobusach, pociągach itp.
- często wietrzyć pomieszczenie, w którym przebywamy, często myć ręce, przynajmniej kilkanaście razy dziennie, w tym po każdym pobycie w toalecie,
- unikać pokarmów pochodzących z nieznanego źródła,
- przestrzeganie dat ważności produktów i przechowywanie ich w lodówce,
- jedzenie potraw lekkostrawnych, niesłonych, nieostrych, niezbyt gorących lub zimnych,
- należy zwracać uwagę czy potrawy są dobrze ugotowane, zmniejsza to ryzyko zatruć pokarmowych. W czasie neutropenii należy ograniczyć takie produkty jak sery pleśniowe, przetwory mleczarskie czy świeże jarzyny i owoce.
- unikać skaleczeń z przerwaniem ciągłości skóry, które też może stać się miejscem wtargnięcia zakażenia,
- często wykonywać toaletę jamy ustnej
Polineuropatia
Polineuropatią obwodową nazywamy uszkodzenie włókien układu nerwowego: czuciowych, ruchowych lub obu jednocześnie, prowadzące do wystąpienia objawów neurologicznych w postaci bólu, pieczenia, szarpania, nadwrażliwości, zaburzenia czucia. U pacjentów leczonych z powodu szpiczaka najczęściej jest to efekt oddziaływania talidomidu lub bortezomibu, jednak u części chorych objawy występują już w momencie rozpoznania choroby. Pacjenci mogą zauważyć u siebie trudności w wykonywaniu takich prostych czynności jak np. zapinanie guzików, trzymanie szklanki, przewracanie stron gazety. O takich objawach należy natychmiast poinformować lekarza, ponieważ wymaga to zmniejszenia dawek leku lub całkowitego zaprzestania jego stosowania, aby zapobiec dalszemu nasileniu objawów. Opisane powyżej objawy mogą utrzymywać się lub ustępować po zakończeniu leczenia.
Leczenie polineuropetii zależy od jej przyczyny, jeśli występuje wyjściowo w momencie rozpoznania i wynika z zaawansowania choroby, to zastosowanie chemioterapii może powodować zmniejszenie dolegliwości. Jeżeli jednak polineuropatia wynika z działań niepożądanych stosowanego leczenia, to należy rozważyć zmniejszenie dawkowania, sposobu podawania np. bortezomib podskórnie zamiast dożylnie, lub zmiana schematu leczenia. Niezależnie od tego należy stosować leczenie przeciwbólowe oraz tzw. koanalgetyki wspomagające jego efekty np: amitryptylinę, gabapentyne czy karbamazepinę
Ból
Ból jest najczęstszym objawem u pacjentów, u których zdiagnozowano szpiczaka i jest związany zwykle z chorobą kości. Efektywna kontrola bólu i jego wpływu na jakość życia jest równie ważna jak samo leczenie szpiczaka. Nigdy nie należy próbować „znosić bólu“, albowiem aktualnie jest szereg możliwości leczenia przeciwbólowego pozwalający na całkowite złagodzenie dolegliwości. Ponadto zawsze należy poinformować lekarza o pojawieniu się lub nasileniu dotychczasowych dolegliwości bólowych, szczególnie w przypadku wystąpienia nagłego ostrego bólu kręgosłupa lub zaburzeń czucia np. w kończynach dolnych albowiem mogą mieć one związek np. ze złamaniami kompresyjnymi kości w przebiegu choroby lub z progresją choroby.
Zmiany skórne
Leki stosowane w leczeniu szpiczaka: talidomid czy bortezomib mogą powodować wysypkę, świąd, suchość skóry. W każdym przypadku wystąpienia takich zmian, należy zgłosić się do lekarza, albowiem konieczne może być czasowe odstawienie leków lub redukcja ich dawkowania. Ponadto częstym powikłaniem obserwowanym u pacjentów jest półpasiec. Jest to infekcja wirusowa w obszarze ciała unerwianym przez określony nerw czuciowy ze zmianą w okolicy skóry dookoła tego miejsca. Towarzyszy temu nasilony świąd skóry, uczucie mrowienia, drętwienia niekiedy z objawami ogólnymi infekcji wirusowej. Po kilku dniach pojawia się swędząca wysypka z pęcherzykami wypełnionymi surowiczym płynem, a następnie strupki lub nadżerki. Najczęstsza lokalizacją jest tułów, rzadziej kończyny lub twarz. Należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem, albowiem konieczne jest zastosowanie leków przeciwirusowych w jak najwcześniejszym stadium choroby.
Ucisk na kręgosłup
Szpiczak mnogi może rozwijać się w we wszystkich kościach, bardzo często zmiany obserwowane są w obrębie kręgosłupa, gdzie może dochodzić do patologicznych złamań kompresyjnych kręgów, powodujących często ucisk na rdzeń kręgowy. Występują wówczas nasilone objawy takie jak ból pleców, mrowienie i ból w nogach, uczucie słabości w kończynach dolnych, problemy z oddawaniem moczu czy wypróżnieniem. Jeśli obserwujecie Państwo którykolwiek z tych objawów, należy natychmiast powiadomić lekarza, albowiem niekiedy niezbędny jest zabieg operacyjny, w celu odbudowy lub usunięcia uszkodzonej kości np. wertebroplastyka lub kyfoplastyka. Ucisk rdzenia kręgowego leczy się także radioterapią. Podaje się również sterydy, w celu zmniejszenia nacisku na rdzeń kręgowy. Jak najwcześniejsze rozpoczęcie leczenia ma istotne znaczenie dla uniknięcia poważnych powikłań m.in niedowładu i paraliżu nóg.
