Światowy Dzień Rzucania Palenia | Nikotynizm to choroba, którą można skutecznie leczyć

Kod ICD-10: F17.2

Palenie papierosów nie jest jedynie „złym nawykiem”, to złożona choroba o podłożu neurobiologicznym. W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10) nikotynizm widnieje pod kodem F17.2 jako zaburzenia psychiczne i behawioralne spowodowane używaniem tytoniu. Uzależnienie stwierdzane jest u pacjenta na podstawie występowania objawów, takich jak:

• Silna potrzeba palenia,
• Utrata kontroli nad częstością i ilością użycia tytoniu,
• Wystąpienie zespołu odstawiennego,
• Przewlekłe używanie tytoniu mimo wiedzy o jego szkodliwych następstwach.

Istota uzależnienia od nikotyny wynika z jej szybkiego i silnego wpływu na ośrodkowy układ nerwowy. W ciągu sekund substancja przenika do krwiobiegu i dociera do mózgu, oddziałując na systemy nagradzania poprzez wzrost stężenia dopaminy w połączeniach międzyneuronalnych. To właśnie dopamina odpowiada za odczucie przyjemności występujące bezpośrednio po zapaleniu papierosa i tym samym – wzmacnia uzależnienie. Z czasem mózg adaptuje się do obecności nikotyny, wytwarzając dodatkowe receptory. W praktyce oznacza to konieczność przyjmowania coraz większych dawek, aby osiągnąć ten sam efekt. Zmniejszona podaż nikotyny obniża więc poziom dopaminy i pojawiają się objawy odstawienia: drażliwość, niepokój, trudności z koncentracją, zaburzenia snu oraz silna, natrętna potrzeba zapalenia – to błędne koło neurobiologiczne tłumaczy wysoką trudność trwałego rzucenia palenia.

Mechanizmy uzależnienia wzmacniają również procesy pamięci i uczenia się, prowadząc do utrwalenia nałogu. Silne pragnienie powrotu do nawyku jest związane ze skojarzeniami z sytuacji, podczas których zazwyczaj pali się papierosy, np. przy porannej kawie czy w trakcie rozmowy towarzyskiej. Palenie wplata się więc w rytuały dnia codziennego i relacje społeczne, stając się integralnym elementem emocjonalnego funkcjonowania. Dlatego proces zaprzestania palenia wymaga nie tylko kontroli objawów fizycznych, lecz także modyfikacji otoczenia, nawyków i skojarzeń.

Nikotyna

Nikotyna, odpowiadająca za uzależnienie, jest alkaloidem zawartym w dymie tytoniowym. Papieros zawiera zwykle 9-15 mg nikotyny, z czego do organizmu wchłanianych jest około 10%, a typowa ekspozycja przy jednym papierosie to około 1,5 mg. Substancja szybko dociera do ośrodkowego układu nerwowego, a jej stężenie we krwi stopniowo obniża się w ciągu 1-2 godzin, co generuje cykliczną potrzebę sięgania po kolejną dawkę. Na poziomie obwodowym nikotyna pobudza receptory cholinergiczne typu N w zwojach autonomicznych i rdzeniu nadnerczy, wywołując wzrost ciśnienia tętniczego, obkurczenie naczyń wieńcowych i zwiększenie zapotrzebowania mięśnia sercowego na tlen.  

W mniejszych dawkach nikotyna wykazuje działanie stymulujące, m.in. poprzez wydzielanie adrenaliny (zmniejszenie odczuwania głodu i bólu). W większych dawkach może trwale blokować przewodnictwo nerwowe przez silne wiązanie z receptorami nikotynowymi, wywołując objawy, takie jak: uczucie oderwania, światłowstręt, zmęczenie, wymioty czy biegunka; w skrajnie wysokich – prowadzić do halucynacji, utraty przytomności, drgawek, a nawet śmierci.

Jak rzucić palenie?

Uzależnienie od nikotyny to przewlekła choroba o nawrotowym charakterze, dlatego proces rzucania palenia nie powinien być postrzegany jako „test silnej woli”, lecz jako długofalowe działanie terapeutyczne. Wymaga ono profesjonalnego wsparcia, cierpliwości oraz indywidualnego podejścia, dostosowanego do stanu zdrowia i potrzeb każdego pacjenta.

Niektórzy chorzy potrzebują kilku prób, by ostatecznie zerwać z nałogiem. Kluczowe jest indywidualne dopasowanie strategii, które obejmuje zarówno elementy farmakologiczne, jak i psychoterapeutyczne.

Farmakoterapia wspomaga osoby uzależnione w radzeniu sobie z objawami zespołu abstynencyjnego. W Polsce dostępne są trzy główne grupy leków stosowanych w leczeniu uzależnienia od nikotyny:

• Nikotynowa terapia zastępcza (NTZ) – plastry, gumy, pastylki i inhalatory, które stopniowo zmniejszają zapotrzebowanie organizmu na nikotynę.
• Wareniklina – lek działający na receptory nikotynowe, zmniejszający satysfakcję z palenia i łagodzący objawy odstawienia.
• Bupropion – lek przeciwdepresyjny zmniejszający głód nikotynowy, stosowany u osób z depresją.

Terapie behawioralne są podstawą skutecznego rzucania palenia. Opierają się na modyfikacji zachowań i nauce strategii radzenia sobie z pokusami oraz nawrotami. Obejmują:

• pracę nad mechanizmami unikania sytuacji wyzwalających chęć sięgnięcia po papierosa,
• identyfikację wyzwalaczy (stres, alkohol, rutyna) i naukę nowych reakcji,
• planowanie dnia w sposób ograniczający ryzyko kontaktu z papierosami.

Regularne sesje terapeutyczne prowadzone przez psychologa lub specjalistę terapii uzależnień znacząco zwiększają szanse na sukces. Psycholog pomaga w przeformułowaniu przekonań związanych z paleniem, wzmacnia motywację oraz wspiera w radzeniu sobie z porażkami. Wsparcie psychologiczne jest szczególnie ważne u pacjentów z depresją, lękami czy zaburzeniami adaptacyjnymi, które często współwystępują z uzależnieniem.

Samodzielne próby zerwania z nałogiem

Wiele osób, jeszcze przed skorzystaniem z pomocy specjalistycznej, podejmuje samodzielne próby rzucenia palenia. Warto jednak pamiętać, że nawet indywidualna decyzja wymaga odpowiedniego przygotowania – to nie jednodniowe wyzwanie, lecz stopniowe przeorganizowanie codzienności. Oto kilka najważniejszych kroków, które mogą okazać się pomocne w procesie zerwania z nałogiem:

1. Znajdź własny powód do rzucenia palenia. Światowa Organizacja Zdrowia wskazuje ponad 100 powodów, dla których warto zerwać z nałogiem. Wśród najważniejszych są:

• zmniejszenie ryzyka zachorowania na nowotwory (w tym raka płuca, jamy ustnej, krtani, przełyku),
• poprawa funkcji układu oddechowego i krążenia,
• ochrona zdrowia bliskich przed skutkami biernego palenia,
• poprawa wyglądu skóry, stanu zębów i świeżości oddechu,
• oszczędność finansowa.

Już po 20 minutach od odstawienia papierosa ciśnienie tętnicze i tętno wracają do normy. Po kilku dniach organizm zaczyna się oczyszczać z nikotyny, poprawiają się zmysły smaku i zapachu, a po kilku miesiącach zdecydowanie wzrasta wydolność fizyczna. Wszystkie korzyści warto mieć na uwadze i pamiętać o nich w chwilach zwątpienia.

2. Wyznacz datę rzucenia palenia. Przez 2-4 tygodnie poprzedzające ten dzień można stopniowo ograniczać liczbę wypalanych papierosów, palić w nietypowych miejscach, unikać rytuałów związanych z nałogiem (np. papieros do kawy czy po posiłku). Działanie to pozwala złamać schematy i przygotować organizm do zmian.

Zastanów się również nad konkretnymi sytuacjami, w których odczuwasz najsilniejszą potrzebę zapalenia papierosa, może to być np. stres, alkohol, nuda, a nawet określone miejsca (np. balkon). Zaplanuj alternatywne do palenia działania, które mogą wypełnić pustkę: szybki spacer, telefon do znajomego, szklanka wody czy proste ćwiczenia oddechowe.

3. Przeformułuj nawyki i zajmij ręce. Paleniu towarzyszą automatyczne gesty: sięganie po papierosa, trzymanie go w dłoni, wkładanie do ust. Warto pomyśleć o ich zastąpieniu: miękką piłeczką antystresową, gumką, breloczkiem, słomką, wykałaczką czy zdrowymi przekąskami (np. warzywa w słupkach, pestki dyni, bezcukrowe gumy).
4. Zadbaj o siebie. Stabilny poziom cukru we krwi, nawodnienie i ruch to ważni sprzymierzeńcy w walce z głodem nikotynowym. Jedz regularnie, sięgaj po zdrowe przekąski, unikaj pustych kalorii. Woda pomaga nie tylko oczyścić organizm, ale też „zajmuje” ręce i usta. Nawet lekka aktywność fizyczna, jak szybki spacer czy kilka ćwiczeń aerobowych, może łagodzić objawy abstynencyjne i poprawić nastrój. Jeśli obawiasz się przybierania na wadze, staraj się wybierać warzywa i owoce zamiast słodyczy i zaplanować godziny posiłków w ciągu dnia.
5. Nie bój się prosić o wsparcie. Rzucanie palenia może wiązać się z drażliwością, spadkiem koncentracji i huśtawkami nastrojów. Uprzedź bliskich, że przechodzisz przez ten proces. Ich zrozumienie i empatia mają ogromne znaczenie.

Jeśli po kilku próbach zerwania z nałogiem nadal sięgasz po papierosa, nie oznacza to porażki – to ważny sygnał, że warto poszukać wsparcia specjalisty. Każdy człowiek ma inną historię uzależnienia, inny poziom zależności od nikotyny, inne doświadczenia życiowe i zasoby psychiczne. To, że ktoś z Twojego otoczenia poradził sobie z nałogiem „z dnia na dzień”, nie oznacza, że Ty również musisz osiągnąć ten sam efekt w takim samym tempie. Proces rzucania palenia jest indywidualny, u jednej osoby może trwać tygodnie, u innej miesiące, a nawet lata. Kluczowe jest, by nie porównywać się do innych i nie tracić motywacji, jeśli droga okazuje się dłuższa lub trudniejsza niż wcześniej zakładano. Skorzystanie z pomocy lekarza, psychologa czy terapeuty uzależnień nie jest oznaką słabości, lecz dojrzałym krokiem w stronę skutecznego leczenia i trwałej zmiany.

Specjalistyczne formy wsparcia

W ramach systemu publicznej ochrony zdrowia, NFZ udostępnia wiele możliwości wsparcia dla osób uzależnionych od nikotyny oraz tych, które pragną rozpocząć proces rzucenia palenia. Pomoc ta jest realizowana w formie darmowych świadczeń, dostępnych w placówkach mających umowę z NFZ, bądź za pośrednictwem ogólnopolskich infolinii. Warto pamiętać, że uzależnienie od nikotyny jest chorobą i wymaga często wsparcia i interwencji specjalistów.

Dostępne formy wsparcia:

1. Telefoniczna Poradnia Pomocy Palącym (TPPP) – Ogólnopolska infolinia dostępna dla osób uzależnionych od tytoniu dostępna pod nr tel.: 801 108 108. Umożliwia konsultacje z psychologiem, terapeutą uzależnień, a także uzyskanie informacji o skutecznych i bezpiecznych metodach leczenia i profilaktyce.
2. Poradnie pomocy rzucającym palenie oferują bezpłatne poradnictwo specjalistyczne, wsparcie psychologiczne oraz możliwość wykonania podstawowych badań diagnostycznych, np. pomiaru ciśnienia krwi czy zawartości węgla w wydychanym powietrzu. O pomoc specjalistyczną możesz zwrócić się również do lekarza pierwszego kontaktu.
3. Poradnie antynikotynowe zajmujące się leczeniem uzależnionych od tytoniu. Lista poradni dostępna jest tutaj.
4. Programy profilaktyczne finansowane przez NFZ obejmujące wsparcie systemowe dla palaczy i osób zagrożonych paleniem, obejmujące działania edukacyjne, diagnostykę, a także skierowanie do poradni uzależnień. Przykładem jest program „Profilaktyka chorób odtytoniowych”.
5. Wyszukiwarka placówek medycznych umożliwiająca pacjentowi znalezienie najbliższej poradni lub placówki oferującej pomoc w zakresie rzucania palenia, w tym tych, które specjalizują się w uzależnieniu od tytoniu.

Dlaczego warto rzucić palenie?

Uzależnienie od tytoniu niesie ze sobą daleko idące konsekwencje zdrowotne. Jest jednym z najważniejszych modyfikowalnych czynników ryzyka chorób przewlekłych i nowotworowych. Według WHO palenie tytoniu i inne formy jego użycia przyczyniają się do ponad 8 mln zgonów rocznie^[1].

W Polsce wśród nowotworów złośliwych śmiertelność związana z paleniem tytoniu obejmuje nawet do 75% przypadków z powodu wybranych chorób onkologicznych, takich jak: rak płuca, krtani, jamy ustnej. Badania wskazują, że około 84% wszystkich zgonów z powodu raka płuca można przypisać paleniu tytoniu.

Palenie papierosów stanowi nie tylko czynnik kancerogenny. Substancje smoliste i nitrozaminy zawarte w dymie tytoniowym zwiększają ryzyko chorób sercowo‑naczyniowych czy przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP); uszkadzają błonę śluzową przełyku i żołądka, zwiększając ryzyko refluksu i wrzodów. Toksyczne składniki oddziałują zarówno na układ oddechowy, krążeniowy, jak i na skórę, płodność oraz zdrowie psychiczne. Palenie zaburza także metabolizm lipidów i gospodarkę glukozowo-insulinową, co ułatwia rozwój cukrzycy typu 2. U osób chorujących już na cukrzycę, nałóg przyspiesza rozwój powikłań naczyniowych, retinopatii i neuropatii.

Nikotyna i inne składniki dymu osłabiają również odpowiedź immunologiczną, zwiększając podatność na infekcje wirusowe, bakteryjne i grzybicze. Osoby palące częściej chorują na zapalenia płuc, grypę, COVID-19 oraz mają gorszy przebieg infekcji. Upośledzona regeneracja tkanek zwiększa także ryzyko powikłań pooperacyjnych i pogarsza rokowanie w wielu chorobach przewlekłych.

Diagnoza choroby nowotworowej a rzucenie palenia

Dla pacjentów onkologicznych zerwanie z nałogiem tytoniowym to przede wszystkim integralny element wspierający skuteczność terapii przeciwnowotworowej. Choć moment diagnozy bywa przytłaczający i często związany z poczuciem utraty kontroli nad własnym życiem, decyzja o zaprzestaniu palenia jest realnym działaniem, które można podjąć natychmiast, i które – przynosi mierzalne korzyści kliniczne.

Osoby niepalące w trakcie leczenia nowotworu lepiej reagują na terapię, mają większą szansę na przeżycie i rzadziej doświadczają powikłań. Odstawienie tytoniu na kilka tygodni przed planowanym zabiegiem istotnie zmniejsza ryzyko komplikacji pooperacyjnych – w tym infekcji, powikłań płucnych, zaburzeń krążeniowo-oddechowych czy wydłużonego gojenia się ran.

Rzucenie palenia przynosi również istotne korzyści w trakcie radioterapii – ogranicza nasilenie stanów zapalnych błon śluzowych, zmniejsza ryzyko wystąpienia martwicy tkanek, redukuje zaburzenia smaku, głosu oraz przewlekłe zmęczenie. U osób kontynuujących palenie obserwuje się natomiast częstsze przypadki zapalenia płuc i powikłań o charakterze miejscowym, które mogą prowadzić do opóźnień lub przerwania leczenia.

Dym tytoniowy stanowi również istotny czynnik zakłócający chemioterapię: zawarte w nim toksyny wpływają na metabolizm leków przeciwnowotworowych, zmniejszając ich skuteczność i zwiększając ryzyko działań niepożądanych.

Bibliografia:

• Dziewic A, Świerczek D, Miłkowska-Dymanowska J, Jak skutecznie leczyć nikotynizm?, Pneum Pol 2024;5(3-4):197-207. DOI: 10.5603/pp.100514,
• Kuna P, Płatek A.K, Tomasit T, et al., Postępowanie w uzależnieniu od nikotyny – interdyscyplinarne rekomendacje ekspertów, Via Medica, ISSN 1897–3590, 2020,
• Szymański F.M, Kuna P, Płatek A.E, et al., Produkty tytoniowe oparte na podgrzewaniu tytoniu (heat-not-burn) a zdrowie pacjentów – opinia grupy ekspertów, Choroby Serca i Naczyń 2019, tom 16, nr 2, 135–142, DOI: 10.5603/ChSiN.2019.0021.