Żywienie medyczne należy do kategorii żywności specjalnego przeznaczenia medycznego – FSMP (Foods for Special Medical Purpose), znajduje zastosowanie u pacjentów, u których z różnych przyczyn nie można za pomocą standardowej diety pokryć zapotrzebowania energetycznego. Mowa tu przede wszystkim o pacjentach z niedożywieniem i ryzykiem jego rozwoju związanym z chorobą. Wsparcie żywieniowe może być stosowane pod nadzorem lekarza, zarówno przed operacją, jak i po zabiegu.
Ryzyko niedożywienia
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) pacjenci niedożywieni stanowią od 20 do 50% wszystkich pacjentów przyjmowanych do szpitala. Ryzykiem niedożywienia najbardziej obarczeni są chorzy, u których przeprowadza się zabiegi na przewodzie pokarmowym, co niejednokrotnie wiąże się ze zmniejszeniem łaknienia, problemami z połykaniem i obniżeniem podaży doustnej pokarmów.
O niedożywieniu mówimy, gdy występuje brak równowagi między ilością i jakością spożywanego pokarmu a zapotrzebowaniem na składniki odżywcze.
Zgodnie z wytycznymi ESPEN (Europejskiego Towarzystwa Żywienia Klinicznego i Metabolizmu) o niedożywieniu mówimy, gdy:
- BMI < 18,5 kg/m2;
- następuje niezamierzona utrata masy ciała – ponad 10% standardowej masy ciała w nieokreślonym czasie lub powyżej 5% w ciągu 3 miesięcy w połączeniu z co najmniej jednym z parametrów: obniżonym BMI (2 u osób młodszych i 2 u osób powyżej 70. roku życia), niską beztłuszczową masą ciała (FFMI) 2 dla kobiet i 2 dla mężczyzn.
Skutki niedożywienia obejmują zaburzenia wielonarządowe i zwykle dzieli się je na:
1) bezpośrednie skutki niedożywienia – wynikające z niedoborów energii i białka:
- utrata masy ciała,
- utrata i osłabienie masy oraz siły mięśniowej (sarkopenia),
- upośledzenie odporności (większa podatność na zakażenia),
- obniżenie sprawności psychomotorycznej i poznawczej,
- zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej,
- zaburzenia wydzielania enzymów trawiennych i wchłaniania.
2) wtórne (kliniczne) konsekwencje niedożywienia – wpływające na przebieg choroby i leczenia:
- większa chorobowość i częstość zakażeń,
- gorsze gojenie ran i wyższe ryzyko powikłań pooperacyjnych,
- gorsza tolerancja leczenia onkologicznego (chemioterapii/radioterapii),
- dłuższa hospitalizacja i wyższe koszty leczenia,
- wyższa śmiertelność.
W takich sytuacjach ważne jest wprowadzenie odpowiedniego wsparcia żywieniowego, które w zależności od wskazań klinicznych powinno polegać na modyfikacji tradycyjnej diety, diecie doustnej wzbogaconej gotowymi do użycia doustnymi preparatami odżywczymi (ONS) lub żywieniu dojelitowym (przez zgłębnik lub gastrostomię) bądź pozajelitowym (dożylnym), w zależności od możliwości przyjmowania pokarmu przez pacjenta.
Leczenie żywieniowe w okresie przedoperacyjnym
Ważnym czynnikiem wspomagającym stworzenie indywidualnych zaleceń żywieniowych jest poradnictwo żywieniowe. Powinno być ono wprowadzone jak najszybciej, a wszelkie działania terapeutyczne powinny uwzględniać rodzaj i stopień zaawansowania choroby oraz stosowanego leczenia.
Bezwzględnie dodatkowej interwencji żywieniowej będą wymagali pacjenci niedożywieni oraz z dużym ryzykiem żywieniowym.
Dieta po operacji
Według obowiązujących zaleceń po operacji dąży się do jak najszybszego przywrócenia diety doustnej, najlepiej w pierwszej dobie po zabiegu oraz do pokrycia powyżej 60% zapotrzebowania energetycznego. Wszystko po to, by przyspieszyć właściwą perystaltykę jelit oraz ograniczyć ewentualne powikłania po zabiegu.
W sytuacji, gdy stan pacjenta nie pozwala na żywienie drogą doustną lub ta forma jest niewystarczająca, niezbędne jest wprowadzenie innej formy leczenia żywieniowego. W zależności od potrzeb pacjenta stosuje się żywienie dojelitowe (bezpośrednio do przewodu pokarmowego) lub drogą pozajelitową (dożylną).
Pacjent poddany zabiegowi chirurgicznemu jest narażony na większy niedobór zarówno makro, jak i mikroskładników. Deficyt energetyczny utrzymujący się przewlekle oraz niedobór białka negatywnie wpływają na powodzenie całego procesu leczenia. Dlatego niezwykle ważna jest systematyczna edukacja pacjenta i wprowadzenie odpowiedniego leczenia żywieniowego.
Najbardziej polecanym modelem żywieniowym po operacji jest dieta lekkostrawna, zwana inaczej łatwostrawną. Jest to sposób żywienia podlegający wielu modyfikacjom zarówno pod kątem ilości, jak i jakości poszczególnych składników pokarmowych oraz zastosowanych technik kulinarnych. Kaloryczność tej diety powinna być dostosowana do stanu zdrowia i indywidualnych potrzeb pacjenta poddanego operacji. Przyjmuje się, że zapotrzebowanie energetyczne pacjenta dobrze odżywionego przed zabiegiem powinno wynosić 25-35 kcal/kg należnej masy ciała/dobę. W przypadku osób niedożywionych, w szczególności w towarzyszącej chorobie nowotworowej, te zalecenia mogą być wyższe i powinny ulec zmianie.
Żywienie medyczne a powrót do formy
Okres rekonwalescencji jest czasem powrotu do formy i pełni sił po przebytej chorobie, urazie lub zabiegu chirurgicznym. W pierwszym okresie po operacji i podczas rekonwalescencji zaleca się stosowanie diety lekkostrawnej, dbając o odpowiednią podaż zarówno podstawowych makroskładników, jak i pozostałych składników pokarmowych, z wykorzystaniem technik kulinarnych takich jak: gotowanie tradycyjne, gotowanie na parze, pieczenie w folii, duszenie. W sytuacji, gdy nasila się problem z przyjmowaniem pokarmów i utrudnione jest pokrycie dobowego zapotrzebowania na energię i podstawowe składniki odżywcze za pomocą tradycyjnej diety, należy skonsultować z lekarzem uzupełnienie diety w żywność medyczną.
Ma ona na celu uzupełnienie wszelkich niedoborów pokarmowych, które pojawiły się podczas leczenia oraz poprawę stanu odżywienia pacjenta. Dodatkowo u chorych, u których wystąpiły problemy z odczuwaniem smaku i zapachu oraz niechęć do spożywania posiłków, żywność medyczna ma jeszcze jedną zaletę: jest dostępna w postaci płynnych i półpłynnych produktów, ułatwiających tym samym połykanie.
Rodzaje żywności medycznej
W przypadku problemów z dostarczaniem organizmowi zalecanej ilości kalorii oraz zapotrzebowania na składniki pokarmowe w pierwszej kolejności rozważa się wprowadzenie doustnych suplementów pokarmowych – ONS. Są one łatwe i szybkie do spożycia. Ponadto stanowią skoncentrowane źródło kalorii oraz niezbędnych składników odżywczych w stosunkowo niewielkiej objętości. Mają bezpieczny, kontrolowany skład, dostosowany do potrzeb pacjenta, a dzięki poddaniu procesowi sterylizacji są preparatami wolnymi od szkodliwych bakterii. W porównaniu z dietami przemysłowymi stosowanymi w żywieniu dojelitowym doustne preparaty ONS charakteryzują się zazwyczaj większą gęstością energetyczną oraz większą różnorodnością smaków, co sprzyja ich akceptacji przez pacjentów. Zawartość wody, energii i składników odżywczych jest jednak zależna od konkretnego preparatu i jego zastosowania klinicznego.
W przypadku osób, które nie mogą odżywiać się doustnie, stosuje się inną formę leczenia żywieniowego. Mowa tu głównie o żywieniu dojelitowym z zastosowaniem diet przemysłowych drogą przewodu pokarmowego bądź żywieniu pozajelitowym, prowadzonym z użyciem sterylnej wieloskładnikowej mieszaniny odżywczej drogą dożylną, z wykorzystaniem centralnego lub obwodowego dostępu naczyniowego.
Żywienie dojelitowe zawsze będzie miało pierwszeństwo zastosowania przed żywieniem pozajelitowym, jeśli nie wystąpią takie przeciwwskazania, jak: niedrożność przewodu pokarmowego, nieustające biegunki i wymioty, niedokrwienie jelit, ciężki wstrząs czy upośledzenie wchłaniania drogą przewodu pokarmowego lub przetoki przewodu pokarmowego bez możliwości wykorzystania odcinka jelita położonego poniżej przetoki w wystarczającym zakresie.
Decyzja o zastosowaniu specjalnego leczenia żywieniowego zawsze powinna być podjęta po konsultacji z lekarzem i pod jego ścisłą kontrolą.
Na podstawie:
- Francuzik W. i wsp.: „Wpływ terapii żywieniowej w okresie okołooperacyjnym na stan odżywienia pacjentów chirurgicznych”, Postępy Żywienia Klinicznego, 2019, nr 3 (wrzesień).
- Kłęk S.: „Żywienie i opieka okołooperacyjna”, Postępy Żywienia Klinicznego, 2024, tom 19, 79–84.
- Ostrowska J., Jeznach-Steinhagen A.: „Niedożywienie szpitalne. Metody oceny stanu odżywienia”, Forum Medycyny Rodzinnej, 2017, tom 11, nr 2: 54–61.
- Rychcik K, Gogga P.: „Niedożywienie u pacjentów z chorobami nowotworowymi – rola diety w powrocie do zdrowia”, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2020, 26(4): 329–335.
