Rozpoznawanie objawów
Do najczęstszych objawów mielofibrozy należą:
- uczucie zmęczenia, mniejsza wydolność fizyczna,
- spadek masy ciała, gorszy apetyt, wczesne uczucie sytości i uczucie pełności w brzuchu,
- nocne poty, stany podgorączkowe,
- bóle lub dyskomfort w lewym podżebrzu (powiększona śledziona),
- zawroty głowy, bladość, kołatanie serca (objawy niedokrwistości),
- skłonność do siniaków lub krwawień, jeśli jest mało płytek krwi.
Specyficzny przebieg mielofibrozy polega na tym, że w początkowej fazie nie występują żadne objawy lub są niespecyficzne (niecharakterystyczne), wobec czego zwykle diagnozowana jest w postaci zaawansowanej. Należy zaznaczyć, że wymienione wyżej objawy mogą mieć inne przyczyny, dlatego o rozpoznaniu choroby decydują badania.
Dlaczego dochodzi do mielofibrozy?
Chorobę mogą powodować:
- Nadmierny wzrost komórek macierzystych w szpiku kostnym – dzieje się tak z powodu mutacji w genie JAK2 odpowiadającym za wytworzenie białka – enzymów JAK (kinazy janusowej). Prawidłowo gen JAK2 pomaga komórkom krwi odbierać sygnały do wzrostu. Gdy dojdzie do charakterystycznej zmiany w tym genie, komórki dostają za dużo takich sygnałów. Szacuje się, że taka zmiana występuje u około połowy chorych na mielofibrozę;
- Wydzielanie cytokin przez komórki klonalne – każdy element naszej krwi (np. czerwone i białe krwinki) pochodzi od jednej, wspólnej komórki macierzystej, która znajduje się w szpiku kostnym. Czasami dochodzi do jej mutacji. Wtedy komórka zaczyna produkować wiele kopii samej siebie – to są właśnie komórki klonalne. Wszystkie mają tę samą, zmienioną informację genetyczną. W chorobie zwanej mielofibrozą takich zmienionych komórek jest coraz więcej. Zaczynają one wydzielać cytokiny, czyli specjalne białka, które wywołują stan zapalny w organizmie. Substancje zapalne występujące w tych samych komórkach chorobowych podtrzymują stan zapalny, złe samopoczucie, oraz w konsekwencji, sprzyjają włóknieniu szpiku i zaburzają prawidłowe wytwarzanie krwinek;
- Nieprawidłowe namnażanie się dużych komórek szpiku (megakariocytów) – megakariocyt to duża komórka szpiku, z której powstają płytki krwi potrzebne do krzepnięcia. W mielofibrozie są często powiększone i nieprawidłowe. Dodatkowo wydzielają czynniki wzrostu powodujące włóknienie szpiku;
- Włóknienie szpiku – w mielofibrozie szpik kostny stopniowo traci zdolność do prawidłowego wytwarzania krwinek. To tzw. reakcja wtórna – czyli efekt uboczny innych zmian zachodzących w chorobie. Organizm próbuje to sobie zrekompensować i zaczyna produkować krwinki w innych miejscach, głównie w śledzionie. To powoduje, że śledziona się powiększa – nazywamy to splenomegalią.
Typy i przebieg choroby
Mielofibroza to choroba, którą niełatwo jednoznacznie sklasyfikować ani w pełni wyjaśnić jej przyczyny. Może się rozwinąć na dwa sposoby:
- jako choroba pierwotna, czyli występująca samoistnie
- lub jako choroba wtórna, będąca następstwem innego schorzenia układu krwiotwórczego.
Postać pierwotna mielofibrozy (PMF) pojawia się ,,od nowa’’ bez wcześniejszej diagnozy tego schorzenia. Jest trudniejsza w leczeniu i może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak: infekcje, zakrzepy, krwawienia, a także do przekształcenia w ostrą białaczkę szpikową (AML).
Postać wtórna mielofibrozy rozwija się u pacjentów chorujących wcześniej na czerwienicę prawdziwą (PV). W PV organizm powoduje zbyt dużo czerwonych krwinek lub nadpłytkowość samoistną (ET), w której wytwarzanych jest zbyt dużo płytek krwi. W obu tych schorzeniach szpik kostny przez dłuższy czas działa nieprawidłowo, co może prowadzić do jego uszkodzenia. Z czasem organizm zaczyna tworzyć blizny w szpiku i dochodzi do rozwoju mielofibrozy.
U niektórych osób może nastąpić także powiększenie śledziony, ponieważ część wytwarzania krwi przenosi się ze szpiku do śledziony. Nazywamy to krwiotworzeniem pozaszpikowym.
W fazie późnej dochodzi do spadku liczby krwinek i wyraźnych dolegliwości fizycznych. Na tym etapie szpik kostny jest już w znacznej mierze zwłókniały (wymiana tkanki łącznej szpiku na tkankę włóknistą), co doprowadza do spadku płytek krwi i krwinek białych.
Jak diagnozuje się mielofibrozę?
Pacjentowi, u którego podejrzewana jest mielofibroza, wykonywane są:
- badania krwi: morfologia, a także inne parametry, w tym poziom LDH, czyli – enzymu uwalnianego podczas intensywnego rozpadu krwinek w szpiku, co pokazuje nasilenie choroby;
- badanie szpiku: polega na pobraniu fragmentu szpiku i jego oceny pod mikroskopem. Badający szpik szuka cech włóknienia i charakterystycznego wyglądu komórek;
- badania genetyczne: poszukuje się w nich typowych zmian w genach;
- badania obrazowe: ocenia się w nich wielkość śledziony (badanie lekarskie, USG, a czasem rezonans magnetyczny lub tomografię komputerową w badaniach klinicznych).
U większości osób stwierdza się jedną z typowych zmian w genach, choć zdarza się, że żadna z nich nie występuje. W wynikach krwi lekarz może zaobserwować obecność bardzo młodych komórek lub krwinek o nieregularnym kształcie. To typowe cechy tej choroby – nie wymagają od pacjenta dodatkowych działań. Ogólnie rozpoznanie opiera się na obrazie szpiku, badaniach krwi i wykluczeniu innych chorób, a sama diagnoza mielofibrozy – na całości obrazu. Zdarza się, że do jej potwierdzenia potrzebna jest powtórna ocena po pewnym czasie.
Leczenie dopasowane do ryzyka
Leczenie MF opiera się na dwóch drogach, które obierają cel paliatywny i leczniczy. Jest on określany na podstawie objawów pacjenta. Cel paliatywny oznacza terapię łagodzącą objawy i poprawiającą jakość oraz oczekiwaną długość życia, a cel leczniczy to terapia, której efektem ma być wyleczenie mielofibrozy.
Do oceny zaawansowania choroby lekarz używa standaryzowanych skal ryzyka, na podstawie których planowane jest leczenie. Według tej skali pacjenci zaliczani są do odpowiedniej grupy, czyli:
- grupy niskiego ryzyka,
- grupy pośredniego 1 stopnia ryzyka,
- grupy pośredniego 2 stopnia ryzyka
- grupy wysokiego ryzyka.
Grupa niskiego ryzyka lub pośredniego 1 stopnia
Obecnie, jeśli pacjent cierpi na bezobjawową formę mielofibrozy, zalecana jest obserwacja i pozostanie w stałym kontakcie z lekarzem. Natomiast jeśli mielofibroza nie pozwala na normalne funkcjonowanie, wówczas należy włączyć leczenie inhibitorami kinazy janusowej, które minimalizują stan zapalny, dostrzeżone symptomy oraz mogą zmniejszyć śledzionę. Dobór leku zależy m.in. od wyników krwi i nasilenia dolegliwości. Aby zminimalizować nieprzyjemne skutki tej choroby, stosowane jest także celowane leczenie określonych problemów, jak np. niedokrwistość czy niedobór płytek.
Grupa pośredniego 2 stopnia ryzyka lub wysokiego
Jeżeli chory zostanie włączony do grupy pośredniego 2 stopnia ryzyka lub wysokiego, opcją na wyleczenie może być przeszczepienie komórek macierzystych. Jest to jedyny sposób na całkowite wyleczenie MF, ale charakteryzuje się wysokim prawdopodobieństwem powikłań.
Pacjenci niskiego ryzyka to osoby o najniższym prawdopodobieństwie wystąpienia powikłań lub rozwoju choroby. Grupa pośredniego ryzyka wiążę się z umiarkowanym ryzykiem powikłań lub pogorszeniem stanu zdrowia, a wysokiego ryzyka z największym prawdopodobieństwem powikłań, postępu choroby lub krótszym przewidywanym czasem przeżycia. Włączenie pacjenta do odpowiedniej grupy warunkuje wybór konkretnej terapii. Plan leczenia zależny jest od nasilenia objawów, ryzyka powikłań i wyników badań, a jego celem jest poprawa samopoczucia, redukcja objawów i ograniczenie ryzyka powikłań.
Możliwości terapeutyczne:
- obserwacja dolegliwości i wykonywanie regularnych kontroli oraz badań, np. morfologii krwi;
- leki z grupy inhibitorów JAK, które zmniejszają stan zapalny, redukują objawy i często wielkość śledziony. Dobór leku zależy od m.in. liczby płytek krwi i nasilenia objawów;
- leki wspomagające niedokrwistość: transfuzje krwi, a czasem leki stymulujące wytwarzanie krwinek lub inne opcje omawiane przez lekarza;
- leczenie cytoredukcyjne: gdy liczba pewnych krwinek jest zbyt wysoka;
- przeszczepienie komórek krwiotwórczych od dawcy: jedyna metoda, która może wyleczyć chorobę, ale nie jest przeznaczona dla każdego pacjenta. Stosowana jest u wybranych osób o wyższym ryzyku, po dokładnej ocenie korzyści i ryzyka.
Możliwe działania niepożądane:
- przy stosowaniu leków z grupy inhibitorów JAK – zwiększona podatność na infekcje, bóle głowy, biegunki, zaparcia lub nudności;
- przy niskiej liczbie płytek – skłonność do siniaków i krwawień;
- po transfuzjach – możliwe reakcje potransfuzyjne; rzadko: przeciążenie żelazem przy wielu transfuzjach;
- po przeszczepieniu: ryzyko powikłań związanych z leczeniem i chorobą przeszczep przeciwko gospodarzowi.
Objawy niepożądane należy niezwłocznie zgłosić lekarzowi. Leczenie często można dostosować indywidualnie.
Kiedy mam się skontaktować z lekarzem?
- gorączka powyżej 38 stopni Celsjusza lub dreszcze,
- nagłe krwawienie lub liczne siniaki,
- silny ból brzucha po lewej stronie, który nasila się przy oddychaniu,
- duszność ból w klatce piersiowej, nagłe osłabienie lub zaburzenie widzenia,
- objawy odwodnienia przy wymiotach lub biegunce, których nie można opanować w domu.
Jakie pytania warto zadać lekarzowi?
- Jak poważna jest moja choroba według skali, którą się stosuje?
- Czy w moim przypadku lepiej jest obserwować, czy już zacząć leczenie?
- Kiedy mogę poczuć się lepiej?
- Jakie mogą być skutki uboczne i co mam zrobić, jeśli się pojawią?
- Jak często muszę robić badania i przychodzić na kontrolę?
- Czy powinienem umówić się na konsultację w specjalistycznym ośrodku transplantacji?
Co zrobić, by poczuć się lepiej?
Jeśli zauważysz coś nowego albo coś Cię niepokoi – nie bój się skorzystać z pomocy specjalisty! Ruch ma znaczenie, więc zadbaj o sprawność fizyczną poprzez lekkie, regularne ćwiczenia. Nie zapominaj także o swoim samopoczuciu psychicznym. Prowadzenie dziennika pozytywnych doświadczeń może pomóc w codziennym funkcjonowaniu. A jeśli czujesz się gorzej psychicznie – porozmawiaj z psychologiem lub psychiatrą. Również pamiętaj, aby zdrowo się odżywiać i otaczać się bliskimi, którzy Cię wspierają i rozumieją.
Co może Ci pomóc?
- monitoruj swój stan zdrowia – o wszelkich zmianach poinformuj lekarza,
- dbaj o kondycję fizyczną,
- przeciwdziałaj stresowi i dbaj o swoją psychikę,
- odżywiaj się zdrowo,
- pomóż bliskim zrozumieć, z czym się mierzysz,
- nie bój się skorzystać z pomocy specjalisty.
Sprawdzone źródła informacji
Rzetelne informacje i źródła są potrzebne, aby lepiej poznać i zrozumieć, czym jest mielofibroza. Można je znaleźć w międzynarodowych i krajowych źródłach:
- Amerykańskie Towarzystwo Hematologiczne,
- National Cancer Institute,
- Europejskie Towarzystwo Hematologiczne,
- Światowa Organizacja Zdrowia,
- Polska: Portale Ministerstwa Zdrowia oraz Narodowego Funduszu Zdrowia.
Nie zapominaj, że w razie jakichkolwiek wątpliwości, najcenniejszym źródłem wiedzy jest Twój lekarz prowadzący.
Mielofibroza jest przewlekłą chorobą krwi o niespecyficznym przebiegu, który może być łagodny lub ciężki. Charakteryzuje się upośledzeniem funkcji szpiku. U części pacjentów rozwija się powoli i przez długi czas nie powoduje wyraźnych objawów, a u innych przebieg może być bardziej nasilony i wymagać leczenia. Rozpoznanie zwykle opiera się na wynikach badań krwi i szpiku, a czasem także genetycznych i obrazowych. Regularne kontrole i odpowiedni dobór leczenia pomagają bezpiecznie żyć z chorobą i szybko reagować na zmiany.
Słowniczek
Białaczka – nowotwór krwi, w którym szpik kostny zaczyna wytwarzać nieprawidłowe, niedojrzałe krwinki.
Cytokiny prozapalane – białka wydzielane przez komórki odpornościowe, mogą zarówno hamować, jak i stymulować reakcje zapalne.
Czerwienica prawdziwa (PV) – podtyp chorób nowotworowych mieloproliferacyjnych charakteryzujący się nadprodukcją komórek krwi, w tym głównie czerwonych krwinek.
Dehydrogenaza mleczanowa (LDH) – enzym, odgrywający dużą rolę w procesach energetycznych organizmu. Wysokie stężenie LDH we krwi może sugerować o uszkodzeniu tkanek.
Kinaza janusowa JAK – enzym komórkowy kontrolujący tempo wzrostu i namnażania się komórek przez cząsteczki sygnałowe.
Komórka klonalna – komórka potomna, pochodząca z jednej pierwotnej komórki macierzystej.
Komórki macierzyste – pierwotne komórki organizmu, z których powstają różne typy krwinek.
Leczenie cytoredukcyjne – terapia mająca na celu zmniejszenie liczby komórek nowotworowych lub nadmiernie rozmnażających się krwinek w organizmie.
Megakariocyty – duże komórki zlokalizowane (w największej ilości) w szpiku kostnym, zdolne do produkcji płytek krwi.
Nadpłytkowość samoistna (ET) – to rodzaj nowotworu mieloproliferacyjnego, w którym szpik kostny produkuje zbyt dużo płytek krwi.
Nowotwór mieloproliferacyjny – choroba krwi, w której szpik kostny wytwarza zbyt dużo jednej lub kilku rodzajów krwinek.
